دست نوشت

محمد امین پورامینی

ماه مبارک رمضان ماه ضیافت رحمان از بندگان خود مى‏باشد و خوان رحمت الهى گسترده است- بجاست که با نگاهى گذار به سیره معصومان(ع) در این ماه رفتارهاى فردى و اجتماعى آنان را سرمشق زندگى خود قرار دهیم.

بطور کلى مى‏توان سیره آن بزرگواران را در دو بخش مورد مطالعه و بررسى قرار داد.

الف) رابه خود و خدا( بعد فردى)

1- تغییر حالت

سید ابن طاووس‏« ره‏» نقل مى‏فرماید که وقتى ماه مبارک رمضان فرا مى‏رسید رنگ چهره پیامبر اکرم(ص) عوض مى‏شد و زیاد به نماز و دعا مى‏پرداخت ⁽¹⁾ ، تغییر حالت آن حضرت در دهه آخر ماه مبار رنگ مضاعفى به خود مى‏گرفت، بگونه‏اى که تمام شبها را به شب زنده‏دارى و عبادت سپرى مى‏کرد. ⁽²⁾

درباره حضرت امام زین العابدین(ع) نقل شده است که ایشان در این ماه کاملا غرق در دعا و تسبیح و استغفار و ذکر تکبیر مى‏گشت. ⁽³⁾

نمازهاى مستحبى

گرچه بجا آوردن نمازهاى مستحبى و نوافل یکى از مسائل عادى و روزمره آن بزرگواران بوده است. ولى در ماه رمضان حالت مضاعف به خود مى‏گرفت، تا آنجا که نمازهاى مخصوصى توسط آنان در ماه مبارک رمضان و شبهاى قدر خوانده مى‏شد، که ذکر تفصیل آن مجال دیگرى مى‏طلبد.

3- تلاوت قرآن

ماه مبارک رمضان بهار قرآن است و پیامبر اکرم(ص) و عترت طاهرینش که خود قرآن ناطقند و هیچگاه ایشان از قرآن، و قرآن از ایشان جدا نبوده، و تلاوت آیات دلنشین آن جزء برنامه روزمره ایشان بوده است، عنایت‏خاصى نسبت‏به تلاوت قرآن در ماه مبارک رمضان مبذول مى‏داشتند و توجه اصحاب و یاران خود را نسبت‏به آن جلب مى‏نمودند، تا آنجا که در مورد حضرت امام سجاد(ع) نقل شده است که چهل بار قرآن را در ماه مبارک ختم مى‏نمود. ⁽⁴⁾

4- نیایش

چگونه خواستن و از چه کسى خواستن و به چه انگیزه‏اى خواهش کردن از مهمترین مطالبى است که در هر درخواستى، نهفته است اینجا سخن از درخواست از یگانه معبود قادر و تواناست که معصومین(ع) بر بشریت منت نهاده و نحوه درخواست را در قالب‏« دعا» به عالى‏ترین وجه ممکن نشان داده‏اند. و علاوه بر لذت سخن گفتن با خداوند عالیترین مضامین معارف تابناک الهى را در آن جاى داده و از خود یادگارهایى بس ارزشمند به ودیعت نهاده‏اند.

در ماه مبارک رمضان دعاهاى مخصوصى از آن بزرگواران رسیده است که تنها به ذکر عناوین آن‏ها در این مقاله اکتفا مى‏شود:

الف- دعا در وقت دیدن هلال ماه مبارک.

ب- دعاى پیامبر اکرم(ص) در وقت وارد شدن به ماه مبارک رمضان،

ج- دعاى پیغمبر اکرم(ص) در شب اول،

د- دعاى ابو حمزه ثمالى در هر شب،

ح- دعاى سحر،

و- دعاى اول صحیفه سجادیه،

ز- دعاى وقت افطار،

ط- دعاى امام زین العابدین(ع) در شبهاى نوزدهم و بیست و یکم،

ظ- دعاى پیامبر اکرم(ص)، و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) در ماه مبارک رمضان.

ى- دعاى پیامبر اکرم(ص) و امام زین العابدین(ص) در شب بیست و هفتم،

ل- دعاى پیامبر اکرم(ص) در شب آخر هر ماه،

ن- دعا به هنگام وداع با ماه رمضان،

5- احیاى شب قدر

معصومین(ع) در شبهاى قدر شب زنده‏دار بودند، و نه تنها خود به احیاء آن مى‏پرداختند بلکه خانواده و کودکان و فرزندان خویش را به انجام آن وامى‏داشتند، روایت‏شده است که رسول خدا(ص) در شب بیست و سوم ماه، خفتگان از خانواده خود را از خواب بیدار مى‏کرد و آب به صورت آنها مى‏پاشید. ⁽⁵⁾

حضرت فاطمه زهرا(س) نیز نمى‏گذاشت کسى از فرزندانش در آن شب به خواب رود، و آنان را با کمى غذا و ایجاد آمادگى از روز و با انجام استراحت در روز، آماده مى‏ساخت، و مى‏فرمود محروم کسى است که از خیر این شب محروم ماند. ⁽⁶⁾

و یک سال حضرت امام صادق(ع) به بیمارى سختى گرفتار شده بود، آن حضرت دستور داد که در شب بیست و سوم ایشان را برداشته و به مسجد پیامبر(ص) بردند، و آن شب را در آن مکان شریف به احیاء گذارند. ⁽⁷⁾

6- آداب افطار

چگونه افطار کردن، و با چه افطار کردن از جمله مسائل قابل توجه سیره است. از پیامبر(ص) و ائمه هدى(ع) ادعیه خاصى در وقت افطار نقل شده است. امام صادق(ع) مى‏فرماید که پیامبر اکرم در وقت افطار این دعا را مى‏فرمود:« اللهم لک صمنا و على رزقک افطرنا فتقبله منا، ذهب الظلما و ابتلت العروق و بقى الاجر» ⁽⁸⁾ بار خدایا براى تو روزه گرفتیم، و بر روزى تو افطار نمودیم، پس آن را از ما بپذیر.

حضرت امیر المؤمنین(ع) در وقت افطار مى‏فرمود: «اللهم لک صمنا و على رزقک افطرنا فتقبله منا انک انت و السیمع العلیم‏» ⁽⁹⁾ خدایا براى تو روزه داشتیم، و بر روزى تو افطار کردیم. پس آن را از ما قبول نما، همانا که تو شنوا و دانایى.

و اما اینکه با چه چیزى افطار مى‏نمودند، مواردى نقل شده است، از امام باقر(ع) نقل شده است که پیامبر اکرم با آب و خرما، و یا آب و رطب افطار مى‏نمودند (رطب غیر از خرما است). ⁽¹⁰⁾ و اگر آن حضرت شیرینى و حلوا نمى‏یافت‏با آن افطار و گاهى با شکر که از نى گرفته مى‏شد، افطار مى‏کرد. ⁽¹³⁾ و امام صادق(ع) مى‏فرماید: پیامبر، اکرم(ص) با شیرینى و حلوا افطار مى‏نمود، و اگر آن را نمى‏یافت‏با آب ولرم افطار مى‏کرد، و مى‏فرمود: آن باعث پاکیزگى کبد و معده است،و دهان را خوشبو مى‏سازد، و ریشه دندان و دید چشم را تقویت مى‏نماید. ⁽¹⁴⁾ بنابر این از مجموعه روایات استفاده مى‏شود که آن حضرت- در صورت امکان- با یک ماده شیرینى مثل حلوا، خرما، و در صورت نبود آنها با آب نیمه گرم و ولرم فطار مى‏نمود.

ابن طاووس از امام باقر(ع) نقل مى‏کند که حضرت على(ع) دوست داشت که با شیر افطار کند. ⁽¹⁵⁾

7- غسل

پیامبر اکرم(ص) در دهه آخر ماه مبارک رمضان هر شب غسل مى‏کرد. ⁽¹⁶⁾ حضرت امام باقر(ع) شبهاى نوزدهم، بیست و یکم، بیست و سوم و بیست و پنجم را غسل مى‏کرد ⁽¹⁷⁾ ، و امام صادق(ع) در شب بیست و سوم دو بار غسل مى‏نمود، یک بار در اول شب، بار دوم در آخر شب. ⁽¹⁸⁾

8- اعتکاف

یکى از مستحبات بسیار مهم و سازنده اعتکاف است. که تفصیل و شرائط آن در کتب فقهى آمده است و از عهده این نوشته خارج مى‏باشد، امام صادق(ع) فرمود: یکبار رسول خدا(ص) در دهه اول ماه رمضان به اعتکاف نشست و در رمضان دیگر در دهه دوم، و در رمضان پس از آن در دهه سوم اعتکاف نمود. و بعد از آن همیشه در دهه آخر رمضان به اعتکاف مى‏نشست. ⁽¹⁹⁾

9- وداع با ماه رمضان

برخاستن از سفره ضیافت الله براى عارفان دلداده حق سخت و ناگوار است. لذا همانطور که جدایى عاشق از معشوق، به سختى هر چه تمام‏تر صورت مى‏گیرد، پیامبر اکرم(ص) چگونگى وداع با ماه رمضان را چنین بیان مى‏کند: جابر بن عبد الله انصارى نقل مى‏کند که در جمعه ماه رمضان، بر رسول خدا وارد شدم. هنگامى که چشم او بر من افتاد فرمود: اى جابر این جمعه آخر ماه رمضان است، پس با او وداع کن و بگو:« اللهم لا تجعله آخر العهد من صیامنا ایاه، فان جعلته فاجعلنى مرحوما، و لا تجعلنى محروما» یعنى خدایا، این رمضان را آخرین روزه ما قرار مده، و چنانچه قرار دادى پس ما را مورد رحمت‏خود قرار بده و ما را محروم ساز، و هر کس این را بگوید به یکى از دو امر نیکو( احدى الحسنیین) نائل مى‏شود، یا آنکه عمر پیدا مى‏کند و ماه رمضان بعدى را درک مى‏نماید، و یا آنکه مورد بخشش و رحمت‏خدا قرار مى‏گیرد. ⁽²⁰⁾

10- شب عید فطر

از مجموعه روایات استنباط مى‏شود که این شب از جایگاه بس والایى برخوردار است، و معصومین(ع) آن را به احیاء و شب زنده‏دارى مى‏گذراندند. حضرت على بن الحسین امام زین العابدین(ع) شب عید فطر را در مسجد به نماز مى‏گذارند تا آنگاه که صبح شود.

11- نماز عید فطر

رسول خدا(ص) روز عید بعد از طلوع آفتاب خارج مى‏شد و هنگامه خروج به اطراف آسمان مى‏نگریست و مى‏فرمود که در آن روز بر جا نماز و حصیر نماز مخوان،یعنى روى خاک بنشین و بر آن نماز بخوان.

فقهاء عظام مستحباتى را براى این روز ذکر نموده‏اند که از جمله آنها، نماز را در صحرا بپا داشتن، خارج شدن امام با پاى برهنه و پیاده، و توام با وقار و ذکر خدا، و سجده بر زمین و...

روز عید فطر روز اجر و گرفتن نتیجه امتحان است. قهرا در هر امتحانى نتایج‏یکسان نیست. شیخ صدوق(ره) نقل مى‏نماید: امام حسن مجتبى(ع) گروهى از مردم را در روز عید فطر دید که به بازى و خنده مشغولند، حضرت رو به یاران خود کرد و فرمود:« خداى عز و جل ماه رمضان را محل مسابقه بندگان خود قرار داده است که به واسطه اطاعت‏خویش بسوى رضوان الهى پیشى مى‏گیرند، پس گروهى سبقت گرفتند و پیروز و رستگار گشتند، و گروهى عقب ماندند و محروم شدند، پس عجب دارم از کسى که خندان است و به لهو و بازى مشغول است در روزى که نیکوکاران به اجر و ثواب رسیده و کوتاهى ورزان از آن بى‏فیض و محرومند، به خدا سوگند اگر پرده برداشته شود هر آینه نیکوکار به عمل نیک خویش و بدکار به عمل بد خود مشغول خواهد شد.» ⁽²¹⁾

ب) رابطه خود و مردم( بعد اجتماعى):

1- ایجاد آمادگى براى ماه رمضان

در آستانه ماه مبارک، معصومان(ع) اهمیت و عظمت ماه مبارک رمضان را به مرمدم گوشزد نموده و آنان را به استفاده از این ضیافت الهى فرا مى‏خواندند که در این زمینه خطبه‏هاى بسیار جالب از پیامبر اکرم(ص) و امیر المؤمنین(ع) و روایات تکان دهنده‏اى صادر شده است، که براى نمونه به ذکر دو روایت‏بسنده مى‏کنیم:

امام صادق(ع) در آستانه ماه مبارک رمضان اینگونه به فرزندان خویش سفارش مى‏فرمود:« نهایت کوشش خودتان را بنمایید که در این ماه روزى‏ها تقسیم مى‏شوند، و سرآمد عمرها و اجلها نوشته مى‏شود و در آن شبى است که عمل در آن ماه از عمل هزار ماه برتر و افضل است.»

ابو صلت مى‏گوید: بر حضرت امام رضا(ع) در جمعه آخر شعبان وارد شدم. حضرت به من فرمود: «اى ابا صلت، بیشتر روزهاى ماه شعبان گذشت، و این جمعه آخر ماه است پس در این باقیمانده آن کوتاهى مورز و سابق خود را جبران کن،... و بیشتر به دعا و استفغار و تلاوت قرآن بپرداز، و از گناهانت توبه کن، تا با خلوص در ماه خدا وارد گردى.» ⁽²²⁾

2- سفارش به تلاوت قرآن

اهل بیت عصمت و طهارت(ع) علاوه بر آنکه خود موفق به تلاوت قرآن بودند دیگران را به تلاوت آن سفارش مى‏نمودند، و گاه نسبت‏به تلاوت بعضى سوره‏ها در بعضى از شبها عنایت‏خاصى از خود نشان داده‏اند، توجه عزیزان را به چند روایت که دو نکته ذکر شده را در بر دارد جلب مى‏نماییم.

وهب از امام صادق(ع) مى‏پرسد خوب است در ماه رمضان در چند روز قرآن خوانده شود؟ حضرت فرمود: در سه روز به بالا.

امام باقر(ع) فرمود:« لکل شى‏ء ربیع و ربیع القرآن شهر رمضان‏» ⁽²³⁾ هر چیزى بهارى دارد و بهار قرآن ماه رمضان است.

از بین سوره‏هاى قرآن به تلاوت این سوره‏ها سفارش شده است.

1و 2: سوره عنکبوت و روم:

تلاوت این دو سوره در شب بیست و سوم ماه رمضان توصیه شده است.

امام صادق(ع) فرمود:« من قرا سورة العنکبوت و الروم فى لیلة ثلاث و عشرین فهو و الله یا ابا محمد من اهل الجنة‏» ⁽²⁴⁾ سوگند به خدا کسى که سوره عنکبوت و روم را در شب بیست و سوم رمضان بخواند از اهل بهشت است. البته این به معناى اقتضاء است که با وجود شرائطش چنین نتیجه‏اى را بدنبال خواهد داشت.

3- سوره قدر در وقت‏سحر و افطار:

از امام زین العابدین(ع) روایت‏شده است:« من قرا انا انزلناه فى لیلة القدر عند فطوره و عند سحوره کان فیما بینهما کالمتشحط بدمه فى سبیل الله‏» ⁽²⁵⁾ کسى که سوره قدر را در هنگام افطار و سحر بخواند مانند کسى است که در این فاصله در راه خدا بخون خود غلتیده باشد.

و همین مضمون نیز از حضرت امام صادق(ع) روایت‏شده است. ⁽²⁶⁾

و نیز از امام صادق(ع) نقل شده است که هر کسى که در هر شب ماه رمضان هزار بار سوره قدر را بخواند در شب بیست و سوم عجایبى را درک خواهد کرد. ⁽²⁷⁾ و در روایتى دیگر از آن حضرت اثر آن را در رسیدن انسان به سرحد نهایت‏یقین در امور اختصاصى اهل بیت(ع) قرار داده است که به واسطه دیدن بعضى از حقایق در عالم رؤیا به آن مى‏رسد. ⁽²⁸⁾

4- سوره دخان:

شیخ صدوق روایت کرده است که مردى خدمت امام باقر(ع) رسید و پرسید چگونه من شب قدر را در هر سال شناسایى کنم؟ حضرت فرمود: «وقتى که ماه رمضان آمد هر شب یکبار سوره دخان را بخوان، وقتى که شب بیست و سوم فرا رسید به آنچه که مى‏خواهى خواهى رسید.» ⁽²⁹⁾

3- کمک به مستمندان

یکى از علل و حکمتهاى روزه این است که با ایجاد حالت گرسنگى و تشنگى انسان به یاد ضعیفان و مستمندان و تنگدستان بیفتد، و هر کسى به فراخور حال ووسع خود نسبت‏به آنان کمک نماید. ⁽³⁰⁾ ابن عباس مى‏گوید: وقى که ماه رمضان فرا مى‏رسید هر صاحب حاجتى که به نزد رسول خدا مراجعه مى‏کرد حاجتش برآورده مى‏شد. ⁽³¹⁾ راجع به حضرت زین العابدین(ع) نقل است که هر روز ماه رمضان را صدقه مى‏داد. ⁽³²⁾

4- افطارى دادن

این عمل در سیره معصومین(ع) بنحو کاملى مشاهده مى‏شود. و از امام صادق(ع) روایت است که هنگامى که حضرت امام زین العابدین(ع) روزه مى‏گرفت دستور مى‏داد گوسفندى را سر مى‏بریدند، و آن را تکه تکه ساخته و در دیگ مى‏ریختند، آن حضرت در وقت غروب به دیگها سر مى‏زد و در حالى روزه داشت‏بوى آبگوشت را استشمام مى‏نمود، آنگاه مى‏فرمود: کاسه‏ها را بیاورید این کاسه را براى فلان کس و دیگرى را براى فلان بکشید، و همینطور کاسه‏ها را پر مى‏کردند تا آبگوشت‏به اتمام مى‏رسید، آنگاه خود با نان و خرما افطار مى‏کرد. ⁽³³⁾

5- توجه بیشتر به زیردستان و گذشت از خطاى آنان

از امام صادق(ع) روایت است که امام زین العابدین(ع) در ماه مبارک رمضان توجه خاصى به زیردستان و خدمتکاران خود داشت، و هرگاه یکى از آنها مرتکب خطایى مى‏شد او را مورد عقوبت قرار نمى‏داد، و تنها گناه او را یادداشت مى‏نمود، تا آنکه که شب آخر ماه رمضان فرا مى‏رسید، همه آنان را گرد خود جمع مى‏نمود، و کاغذهاى خطایاى آنان را بیرون مى‏آورد و بر تک تک آنان مى‏خواند و آنان به گناه خود اعتراف و اقرار مى‏نمودند، پس از آن در میان ایشان برمى‏خاست و مى‏فرمود:« با صداى بلند بگویید: اى على بن الحسین، همان خدایت نیز خطاهایت را شمارش کرده است همانگونه که تو گناهانمان را شمردى، و در کتاب، تمام اعمال کوچک و بزرگ ثبت است، و همه اعمال در نزد او حاضر است همانگونه که اعمال ما در نزد تو حاضر بود( و تو بر آن ناظر بودى)، پس از ما درگذر همانگونه که تو امید عفو و گذشت دارى، از ما درگذر تا که خدایت را بخشنده و رحیم یابى... اى على بن الحسین، کوچکى مقام خود را در برابر خداى داور دادگرى که به هیچ کس ظلم روا نمى‏دارد یادآور و از گناه ما درگذر،...» و حضرت در حالى که گریه و زارى مى‏کرد مرتب این کلمات را مى‏فرمود و آنان هم با وى هم آواز مى‏شدند و مى‏فرمود: بار خدایا تو به ما دستور دادى که از کسانى که به ما ظلمى روا داشتند درگذریم، ما بخود ظلم کردیم، پس از ما درگذر، که تو نسبت‏به آن سزاوارترى. تو به ما فرمودى که هیچ درخواست کننده‏اى را از در خانه‏هایمان رد نکنیم، ما به درگاه تو دست نیاز و درخواست‏بلند کرده‏ایم، و از تو طلب مى‏نماییم، پس بر ما منت نه، و ما را محروم مساز... آنگاه رو به آنان مى‏نمود و مى‏فرمود: من از خطایاى شما گذشتم، آیا شما نیز از من مى‏گذرید؟

و آنان در پاسخ مى‏گفتند: از تو گذشتیم اى آقاى ما، و تو به ما هیچ بدى روا نداشتى، پس آن حضرت مى‏فرمود بگوئید: بار خدایا: از على بن الحسین درگذر، همانگونه که او از ما گذشت، و او را از آتش آزاد آن همانطورى که او ما را از بندگى رهانید، و آنان آمین گفتند، و حضرت فرمود: بروید که از شما گذشتم، و همگى شما را آزاد کردم، و همگى آنان را آزاد مى‏فرمود. ⁽³⁴⁾

6- حفظ حریم دین و حرمت زمان

حفظ عفت عمومى جامعه از جمله مهمترین وظایف نظام اسلامى است‏به عنوان نمونه حد شرابخوار 80 تازیانه است، ولى اگر در ماه رمضان شراب خورده شود حالت دیگرى دارد، نجاشى شاعر در روز ماه رمضان شراب خورد، او را بنزد امیر المؤمنین آوردند، حضرت پس از یک شب زندان کردن او، و اجراى حد شرعى شرابخوارى( 80 ضربه)، 20 ضربه شلاق اضافى، بخاطر شکستن حرمت ماه رمضان بر او زد. ⁽³⁵⁾ و در برخى روایات او پذیراى 39 ضربه اضافى بدان جهت‏شد. ⁽³⁶⁾

7- آزادى اسیران

بنابر نقل برخى از روایات حضرت رسول اکرم در ماه رمضان تمامى اسیران را آزاد مى‏ساخت. ⁽³⁷⁾ البته این مربوط به حفظ مصالح عمومى اسلام و مسلمین است و تشخیص آن به دست‏حاکم شرعى و ولى امر مسلمین است.

این نوشته چکیده‏اى است گویا از کتابى که توسط این نویسنده در دست نگارش است، که امید است‏به فضل الهى تقدیم محضر دانش پژوهان و شیفتگان معارف گردد.

پى‏نوشتها:

1- اقبال الاعمال، سید بن طاووس، 70.

2- من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، 2: 156/2018.

3- الکافى(فروع)، شیخ کلینى، 4:88/8، وسائل الشیعه، شیخ حر عاملى، 10: 309/134786( چاپ آل البیت).

4- بحار الانوار، علامه مجلسى، 98/5.

5- همان، 98/160، دعائم الاسلام 1/282.

6- دعائم الاسلام 1/282.

7- بحار الانوار، 98/169.

8- الکافى 4: 95/1، من لا یحضره الفقیه 2:106/ 1850، تهذیب الاحکام، شیخ طوسى، 4: 199/576، المقنعة، شیخ مفید، 51، مصباح المجتهد، شیخ طوسى، 568، وسائل الشیعه 10: 147/13070.

9- تهذیب الاحکام 4: 200/578، بحار الانوار 98/15.

10- بحار الانوار 96، 314/15.

11- الکافى 4: 152/1، وسائل الشیعه 10:157/1310.

12- تهذیب الاحکام 4:198/569، وسائل الشیعه 10: 146/13067.

13- بحار الانوار، 96/315.

14- الکافى 4:152/4، وسائل الشیعه 10: 158/1305.

15- بحار الانوار 98/12.

16- اقبال الاعمال 195 و 237، وسائل الشیعه 3: 327/3779 و 3783، بحار الانوار 98/12.

17- بحار الانوار 98/58.

18- همان 98/160.

19- الکافى 4: 175/4، من لا یحضره الفقیه 2: 189/2105، اقبال الاعمال 107، بحار الانوار 98/4 و 150.

20- فضائل الاشهر الثلاثة، شیخ صدوق 138/149، وسائل الشیعه 10: 365/13617، بحار الانوار 98/172.

21- من لا یحضره الفقیه 2: 174/2057.

22- الکافى 4: 66/2، تهذیب الاحکام 4:192/547، وسائل الشیعه 10: 305/13481.

23- عیون اخبار الرضا 2: 51/198.

24- الکافى 2: 461/10، ثواب الاعمال، شیخ صدوق، 129/1، معانى الاخبار، شیخ صدوق، 228/1، امالى الصدوق 57/5، المقنعة 50، وسائل الشیعه 10: 302/13472، بحار الانوار 96/386.

25- ثواب الاعمال 136/1، تهذیب الاحکام 3:100/261، مصباح المتهجد 571، المقنعة 50، وسائل الشیعه 10: 361/13611، بحار الانوار 98/165.

26- اقبال الاعمال 114، وسائل الشیعه 10: 149/13076، بحار الانوار 98/11.

27- بحار الانوار 97/344.

28- همان 96/379.

29- مصباح المتهجد 571، المنقعة 50، وسایل الشیعه 10: 362/13612، بحار الانوار 98/165.

30- الکافى 1: 196/ 8، امالى الصدوق 388، وسائل الشیعه 10: 362/13612، بحار الانوار 96/379.

31- الکافى 4: 181/6، علل الشرائع، شیخ صدوق 378/1، فضائل الاشهر الثلاثه 102، المناقب 4/68، وسائل الشیعه 10: 8/12699 و 21700 و 10: 7/12697، بحار الانوار 96: 375/62 و 96: 369/50.

32- بحار الانوار 96/363.

33- اقبال الاعمال 64، بحار الانوار 98/ 82.

34- المحاسن، الشیخ ابو جعفر احمد بن محمد بن ابى خالد البرقى، 396/67، وسائل الشیعه 10:140/13049، بحار الانوار 96/317.

35- اقبال الاعمال 260، وسائل الشیعه 10:317، بحار الانوار 98/186.

36- الکافى 7: 216/15، من لا یحضره الفقیه 4:55/5089، تهذیب الاحکام 10: 94/362، وسائل الشیعه 28: 231/34632

37- دعائم الاسلام، قاضى نعمان 2: 464/ 1644، مستدرک الوسائل، محدث نورى 18: 113.

38- بحار الانوار 96/363.